Drone tehdidi

1950’li yıllarda askeri alanda kullanılmak amacıyla geliştirilen “drone” teknolojisi günümüzde sivil alanda da ağırlığını hissettirmektedir. Son zamanlarda bilhassa savaş bölgelerinde gerçekleştirilen başarılı operasyonlarda sıkça adını duymaya başladığımız insansız hava araçları, bundan böyle sivil kullanımda da vazgeçilmez bir teknoloji olarak yerini almış görünüyor. Günümüzde sağlık sektöründen hizmet sektörüne kadar çok çeşitli alanlarda kullanılan “drone”lar sadece hobi amaçlı dahi temin ediliyor.

TDK tarafından İngilizce kökenli “drone” kelimesinin Türkçe karşılığını belirlemek amacıyla başlatılan çalışma yazı kaleme alındığı tarihte neticelenmediğinden, yazımız içerisinde “drone” sözcüğünü yerine “İnsansız Hava Aracı” (kısaca İHA) tanımlamasını kullandık. Her ne kadar İHA tanımlaması askeri alanda kullanılan araçları çağrıştırsa da, yazımız içerisinde sivil alanda kullanılan insansız hava araçları kast edilmiştir.

Peki, Nedir Bu İHA ve Nasıl Bir Tehdit İçeriyor?

İHA, üzerinde bir pilot olmadan otonom çalışan veya uzaktan kumanda aracılığı ile bir pilot tarafından yönetilen hava araçlarına verilen genel isimdir. İHA teknolojisi eğlence amacıyla kullanımının yanı sıra sivil alanda birçok farklı sektörde oldukça faydalı kullanım alanları edinmiştir. Örneğin hizmet sektöründe şehir içi siparişlerin hızlı şekilde adrese teslimi amacıyla İHA teknolojisinden yararlanılmakta, sinema sektöründe sabit kamera ile gerçekleştirilemeyecek çekimler için kameralı İHA’lar kullanılmaktadır.

İHA teknolojisinin topluma faydası açıkça ortada olsa da, oluşturduğu potansiyel tehlike bu alanda düzenleme yapılmasını zorunlu kılmıştır. İHA’ların hava araçları ile çarpışması neticesinde gerçekleşebilecek kazalarının neticeleri konusunda bilimsel araştırmalar henüz net bir sonuç ortaya koymamıştır. Fakat 1 kg altındaki bir İHA’nın uçak motoruna çarpmasının felaketle sonuçlanabileceği düşünülmektedir. Son zamanlarda İHA’ların uçaklarla “yakın teması” ve uçak mürettebatı tarafından bildirilen yakın İHA varlığı gibi kaza riski içeren durumlar birçok ülkeyi bu alanda düzenleme yapmaya itmiştir. Gelişen İHA teknolojisi ile daha büyük ve daha uzak mesafelere ulaşan araçların kontrolsüz kullanımı risk boyutunu artırmaktadır. İHA teknolojisi hakkında yapılan düzenlemelere geçmeden önce durumun ciddiyetinin anlaşılması açısından kayda geçmiş birkaç İHA vakasından bahsetmekte fayda var.

• 5 Eylül 2017 tarihinde İstanbul Atatürk Havalimanı’na iniş için alçalan uçağın pilotu yaklaşık 750 metrede iken İHA ihbarından bulundu [1].
• 2016 Nisan ayında Hannover Amsterdam seferini yapan KLM hava yollarına ait uçak personeli iniş için alçalırken yaklaşık 300 metrede 30 metre altlarından bir İHA geçtiğini raporladı [2].
• 6 Mayıs 2016 tarihli bir başka olayın merkezi ise Çekya’nın başkenti Prag’da yer alan Vaclav Havaalanıydı. Havaalanı yakınlarda uçan İHA nedeniyle uçuş trafik kontrolörleri tarafından kalkışa hazırlanan uçaklara acil durma emri verildi [3].
• Mozambik’te bir yolcu uçağı 80 yolcu ve 6 mürettebat ile iniş için alçaldığı esnada bir İHA ile çarpıştı. 5 Ocak 2017 tarihinde gerçekleşen kazada İHA uçağın burnunun sağ tarafına çarptı. Uçağın burnunda oluşan hasara rağmen pilot uçağı indirmeyi başardı. [4]

Amerikan Federal Havacılık Kurulu  (FAA) tarafından verilen istatistikler incelendiğinde İHA kaynaklı kaza veya ihbarların sayısında ciddi oranda artış olduğu görülmektedir. FAA tarafından; pilotlar, hava trafik kontrolörleri, kolluk kuvvetleri ve vatandaşlar tarafından bildirilen tehlike potansiyeli içeren İHA varlığı sayısı 2015 yılı içerisinde 874 olarak belirtilmişken, 2016 Şubat ve Eylül ayları arasında bu rakamın 1274’e çıktığı açıklanmıştır [5]. İHA kullanımının artmasıyla beraber kaza potansiyeli de artış göstermiştir.

Ne Gibi Önlemler Alındı ve Neler Yapılmalı

Yukarıdaki örneklerde de görüldüğü gibi, İHA kullanımının potansiyel güvenlik risklerinin oldukça belirgin olması bu alanda düzenlemeler yapılmasını zorunlu kılmıştır. Birçok ülkede İHA alanında yasal düzenlemeler yapılmış olmakla beraber istenilen sonucun elde edilebilmesi için bir dizi ek önlem alınmasının gerekliliği ortaya çıkmıştır. Bu doğrultuda Avrupa ve Amerika’da yapılana yasal düzenlemelere ek olarak aşağıda belirtilen adımların bazıları atılmış ve bazıları üzerinde de çalışmalar yürütülmektedir.

1. İHA kullanımının güvenlik riskleri ve pilotların yasal ve ahlaki sorumluluklar hakkında bilinçlendirme çalışmaları yapılmakta.
2. İHA’lar kayıt altına alınmakta (ülkeye girişten son kullanıcıya satışına kadar).
3. Ticari veya eğlence amaçlı İHA kullanan pilotlara eğitim ve lisans alma zorunluluğu getirilmekte.
4. İHA’lara performans ve fiziki kısıtları getirmek planlanmakta.
5. Yolcu uçakları ile İHA çarpışmalarının etkileri üzerine araştırma yapmak. (Yapılan araştırmalardan birisine bu linkten ulaşabilirsiniz: https://www.eurocockpit.be/sites/default/files/2017-08/Mid-air%20collision%20study%20RPAS%2C%202017_0.pdf)
6. Model hava araçlarına (model uçak, helikopter vs.) güvenlik amacıyla uygulanan standartları eğlence için elde edilen İHA’lara da uygulamak.
7. İyi eğitimli ve yeterli teçhizata sahip yetkili merciler ile yasalları etkili bir şekilde uygulamak.

İHA pazarı göz önünde bulundurulduğunda, hali hazırda İHA teknolojisine dair önümüzdeki süreçte yapılması planlanan teknolojik çalışmalar tüketici eğilimi üzerinden belirlenmektedir. Bu nedenle, İHA kullanımına dair düzenleme yapan ülkeler tarafından bir dizi işlevsel ve tasarım kısıtlamaları yanı sıra pilotlara dair alınması gereken tedbirlere dikkat çekilmektedir. Örneğin İHA kullanımı pilotun görüş alanını geçmeyecek şekilde planlanmalı ve üçüncü şahıslardan ve kalabalıktan uzak alanlarda uçurulmalıdır. Pilotlar eğitimli ve İHA kullanmaya ehil olduğuna dair lisans sahibi olmalıdır. Buna ek olarak, İHA uçurulması yasak olan alanlara bu araçların girişini engellemek amacıyla “geo-fencing” [6] veya elektromanyetik taşıyıcılar [7] ile bir dizi teknolojik önlemler alınmalıdır. Ayrıca, pilottan en fazla 500 metre mesafede ve yerden en fazla 50 metre yükseklik uçurulması gibi fiziksel yasaklar koyulması potansiyel riskleri azaltma açısından faydalı olacaktır.

Her ne kadar İHA kazalarını önlemeye yönelik çalışmalar yapılsa da, İHA teknolojisinin kullanıcı beklentileri ve eğilimleri tarafından belirleniyor olması kazaların önüne geçmede alınan önlemlerin yetersiz kalmasına sebep olabilir. Nitekim İHA risklerini azaltmaya yönelik çalışmalarda öncü ülkelerden birisi olan Amerika’da her sene artan İHA vaka sayısı kapsamlı çözümler üretilmesi gerektiğini göstermektedir. Bu doğrultuda İHA pazarını düzenleme amacıyla global çapta bir çalışma başlatılması ve pazarın kontrol altında tutulması İHA’ların neden olabileceği kazaları önlemede faydalı olacaktır.

Bilişim Uzmanı Erdem BAYRAK

REFERANSLAR

[1] http://www.haberturk.com/gundem/haber/1622061-istanbul-semalarinda-drone-tehlikesi

[2] http://avherald.com/h?article=49642a2e&opt=0

[3]  http://atwonline.com/safety/uav-forces-czech-airliner-abort-takeoff

[4] http://www.mirror.co.uk/news/world-news/drone-crashes-boeing-737-jet-9574073

[5] https://www.faa.gov/news/updates/?newsId=87565

[6] Geo-Fencing: İHA üzerinde yer alan GPS ile İHA’nın yasak alanlara girişini engellemek.

[7] İHA kullanımının yasak olduğu alanlarda elektromanyetik taşıyıcılar ile İHA’ların kullandığı frekanslar devre dışı bırakılabilir.