ENDÜSTRİ 4.0 KAPSAMINDA MOBİL/SABİT ELEKTRONİK HABERLEŞME ŞEBEKESİ İÇİN BÜYÜK VERİ VE ANALİTİK DESTEKLİ HİZMET/KAPSAMA KALİTESİ İLE HABERLEŞME HİZMETLERİNİN KAPASİTESİ VE SÜREKLİLİĞİNİN ÖLÇÜLMESİ

1. GİRİŞ

Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu’nda faaliyet gösteren Spektrum İzleme Dairesi Başkanlığı’nın (SİD) görevleri arasında “Mobil elektronik haberleşme hizmetlerine ve altyapılarına ilişkin kapsama alanı ve hizmet kalitesi ile ilgili teknik düzenlemeleri yapmak ve bu düzenlemelere uygunluğu denetlemek veya denetlettirmek ve bu denetimlerde kullanılacak teknik ölçütler ile ölçümüne ilişkin usul ve esasları belirlemek…” maddesi bulunmaktadır (BTK,2017).

SİD’in mevcutta 2N/3N/4.5N için bahse konu görevlerinin bulunmasının yanı sıra, dünya genelinde olduğu gibi IMT-2020 kapsamında 5N teknolojisini 2020 yılından önce hayata geçirmek için yapılan çalışmaları ülkemiz adına yürütme görevi de bulunmaktadır. 5N’ye hazırlık aşamasında, “Hizmet Kalitesi”, “Kapsama Alanı” ile birlikte “Anlık Şebeke Kapasitesi” ve “Haberleşme Hizmetlerinin Sürekliliği” ölçülmesi konuları üzerine, “Endüstri 4.0”, “Nesnelerin İnterneti”, “Büyük Veri ve Analitikler” ile birlikte mobil haberleşme teknolojilerinin uygulama ve sistem mimarisi incelenmiş olup, konuyla ilgili sonuç ve değerlendirmeler son bölümde sunulmuştur.

2. ENDÜSTRİ 4.0

I4.0 (Endüstri 4.0) kavramı, son dönemlerde çok gözde olmuş bir yakınsama vizyonudur. I4.0 “nesne” temelli olup, nesne kavramı özetle içinde belirlenen amaca özel geliştirilmiş yapay zekâ (artificial intelligence) temelli gömülü yazılım (embedded software) ve haberleşmeyi sağlayan donanıma sahip olan her türlü fiziksel varlıklar (cihaz, sistem, ürün, vb.) olarak nitelendirilebilmektedir (TOBB, 2016).

I4.0 nesneleri, içinde bulunan gömülü yazılım aracılığı ile topladığı ölçüm verileri üzerinde değerlendirmeler yapabilen, rasyonel kararlar verebilen, aldığı kararları eyleme geçirebilen, başka birimlere yönlendirebilen ve anlamlı sonuçlar çıkarabilen bileşenlerdir. I4.0 nesneleri, ileteceği verinin hacmi, verinin iletim hızı, alıcının coğrafi uzaklığı, iletim sıklığı ve bulunduğu fiziksel koşullarına göre farklı bağlantı tiplerini kullanabilmektedirler. Gerçek zamanlı haberleşmeye ihtiyaç duyan otonom araçlarda yüksek hız ve servis kalitesi ön plana çıkması gerekirken, akıllı elektrik sayaçlar gibi anlık işlemlere ihtiyaç duymayan durağan cihazlarda ise yüksek hıza gerek duyulmamaktadır.

I4.0’da; nesnelerin interneti (IoT, Internet of Things), bilişim, haberleşme, internet, yapay zekânın kullanılmasıyla; akıllı haberleşme şebekeleri, akıllı enerji sistemleri, akıllı evler, akıllı şehirler, otonom nesneler, afet ve acil durum yönetimi, akıllı fabrikalar, akıllı ulaşım, akıllı çevre, akıllı tarım ve robotik teknolojiler ön plana çıkmaktadır.

3. 5N (IMT-2020)

5N yeni mobil şebeke teknolojisi olup, teknik tanımlama ve ayrıntıların ilk sürümü Eylül 2017 yılında 3GPP’nin Rel. 15’i ile birlikte tanımlanmıştır. (3GPP, 2016). 5N, mevcutta kullanılan 2G, 3G ve 4.5G mobil haberleşme şebekelerinde, spektrum band genişliğinin (bandwidth) yeterli olmadığı ve yüksek hız, düşük gecikme ve yüksek kapasite gereksinimlerinin artması doğrultusunda, LTE-A (4.5N, Long Term Evulation Advanced) teknolojisi üzerine geliştirilmeye başlanmış olan mobil haberleşme teknolojisidir. Bu doğrultuda 5N testleri dünyada (Vodafone ve Huawei) 70 GHz spektrumunda ve 2 GHz band genişliğinde yapılmaya başlanmıştır (Mobile World Live, 2016).   5N şebekesinin tüm ekipmanları IP platformu üzerinde çalışmaktadır.

5N ile birlikte yüksek hız, düşük gecikme ve yüksek kapasite ön plana çıkmaktadır. 5G kanal band genişliği, frekans aralığı ve farklı kanal erişim teknolojilerine gereksinim duymaktadır. 5G bu gereksinimleri,  MIMO (Multiple Input, Multiple Output; Smart Antenna Technology) ve Carrier Aggregation (Taşıyıcıların Birleştirilmesi) ile aşmaya çalışmaktadır. 5N ile birlikte, IoT,  sanal gerçeklik (VR, Virtual Reality), artırılmış gerçeklik (AR, Augmented Reality), akıllı uçuş (Smart Flight), akıllı sürüş (Smart Drive) ve akıllı fabrika (Smart Factory) ön plana çıkacak olup,  2022 yılında 1,5 milyar IoT cihazı kullanılacağı öngörülmektedir.  Yapılan tahminlere göre günlük olarak, “Akıllı Fabrika” 1000 TB,  “Akıllı Uçuş” 40 TB ve “Akıllı Sürüş” 4 TB büyük veri (big data) üretecektir.  Bu durum da gösteriyor ki, 5N’nin kullanılmasıyla birlikte oluşacak verinin hacmi, yüksek hız ve düşük gecikme gereksinimleri kapsama ve hizmet kalitesi ölçümü bağlamında Kurumumuza büyük görevler düşecektir (Ericsson, 2016).

4. BÜYÜK VERİ VE ANALİTİKLER (Big Data and Probe)

I4.0’ın bir alt bileşeni olan “Büyük Veri”, sayısı sınırsız farklı yapı ve özelliklerde bulunan tüm nesnelerden, aynı anda ve/veya farklı zamanlarda yoğun bir şekilde elde edilen, bulut (cloud) ve/veya yerel sistemlere depolanabilen, belli bir amaca uygun olarak sınıflandırılabilen, analiz edilebilen, analitikler (probe) yardımıyla semantik bir şekilde kullanım amacına göre gerçek zamanlı ve/veya çevrimdışı bir zamanda işlenebilen (post processing) karmaşık yapılı büyük veri yığınlarıdır.

Büyük veri ve analitikler ile yapılan işlemler sonucunda,  uçtan uca müşteri deneyimi (end-to-end CEM) ölçme,  “Yazılım Tanımlı Ağ (SDN, Software Defined Network)” ve “Ağ Fonksiyonları Sanallaştırma (NFN, Network Functions Virtualization)” yöntemleri ile akıllı kaynak analizi ve tahsis işlemlerini kullanılarak, veriler üzerinde “Gerçek Zamanlı Trafik Mühendisliği (Real-time Traffic Engineering)” yapılabilmektedir.

5. HİZMET KALİTESİ, KAPSAMA, ANLIK KAPASİTE VE HABERLEŞMEDE SÜREKLİLİK

Kurumumuz SİD’in görevlerinden olan, “Hizmet Kalitesi Ölçümü”, “Kapsama Alanı Ölçümü” ve “Haberleşme Hizmetlerinin Sürekliliğinin Ölçümü” açısından Mobil/Sabit Elektronik Haberleşme Şebekesi için “Big Data ve Probe” destekli ölçüm ve kontrol yöntemi ön plana çıkmaktadır. Çünkü doğru analitik yöntemleri kullanarak yorumlanan büyük veriyle, mobil/sabit elektronik haberleşme şebekesinin hizmet kalitesi, kapsama alanı ve haberleşme sürekliliği ile ilgili olarak daha efektif ve anlık ölçüm/kontrol yapılabilmekte, geleceğe yönelik stratejik kararlar alınabilmesine olanak sağlamakta ve bu durum oluşabilecek riskleri önleme veya riskin etkisini azaltmada büyük önem taşımaktadır.

Mobil/Sabit Elektronik Haberleşme Şebekesi için “Big Data ve Probe” destekli ölçüm ve kontrol yöntemi; ülkemizdeki yerleşik telekom (GSM, STH, Sabit) operatörlerinin kullandıkları şebeke tiplerine göre, RAN (Radyo Access Network) ve CN (Core Network) tarafında bulunan tüm şebeke cihazların yerel log bilgileri, cihazların entegre edildiği “Performans İzleme” birimleri logları ve arayan, aranan ve her iki tarafa da ait cihazların IMEI bilgilerinden arındırılmış, anonimleştirilmiş “Arama Detay Kayıtları” ve/veya sinyalleşme bilgileri içerisinden elde edilen büyük verilerin analitik yöntemler kullanarak semantik verilere ulaşılarak yapılabilmektedir.

Mobil/Sabit Elektronik Haberleşme Şebekesi için “

Big Data ve Probe” destekli ölçüm ve kontrol yöntemleri için dünyada birçok benzeri uygulamalar yapılmaktadır.  Avrupa Birliği ülkelerinde “Quality Of Service (Qos) On Fixed And Mobile Broadband Coverage Data” ve “Mapping of Broadband Services in Europe” adları adı altında yapılan bu çalışmalar, Ocak 2016 yılında başlamış olup, 2018 yılının sonuna doğru tamamlanması planlanmaktadır.

Mobil/Sabit Elektronik Haberleşme Şebekesi için “Big Data ve Probe” destekli ölçüm ve kontrol yöntemi şu aşamada 3 (üç) aşamada olmaktadır (TUV Rheinland, 2017):

i. QoS-1: Hesaplanan Hizmetin Kullanılabilirliği (CAS, Calculated Availability of Service)

Mevcutta bulunan altyapı üzerindeki ağ performansının teorik olarak ölçülmesidir. Bu ölçümler, ağ benzetim yazılımları (Network Simulation Framework) ile gerçekleştirilebilmektedir. Bu simülasyon yazılımları, haberleşme ağlarının, iletişim protokollerinin, dağıtık sistemlerinin modellenmesini ve başarım analizlerini sağlamaktadır.  Bununla birlikte, “Radyo Planlama ve Optimizasyon” amaçlı simülasyon araçlarını kullanarak “Hizmet Kalitesi” ve “Kapsama Durumu” da ölçülebilmektedir. Bunun yanı sıra, performans analizleri ve trafik izleme işlemleriyle de anlamlı sonuçlar çıkarılabilmektedir.

ii. QoS-2: Ölçülebilen Hizmet Servisleri (MPS, Measured Provision of Service)

Bu ölçüm yöntemi, Mobil haberleşme şebekesi için hem CN tarafında hem de RAN tarafında ölçümlerin yapılması işlemidir. Bu ölçümler, hem “Şebeke İstatistik Ölçümleri” hem de “Sürüş Testleri (Drive Tests)” ile alınan bilgileri kapsamaktadır. Şebekeden alınan ölçümler/istatistikler, “Saha Ölçüm, Analiz ve Optimizasyon Yazılımları” ile OSI (Open Systems Interconnections) modelinde 3. katman üzerinde çalışan yönlendiriciler üzerinden alınmaktadır.

2N teknolojisinde sadece devre anahtarlama (CSC, Circuit Switched Core) teknolojisi olup, , “ses” bunun üzerinden geçmektedir. 3N teknolojisi hibrit anahtarlamalı olup, hem CSC hem de PSC (Packet Switched Core) yapısı bulunmaktadır. “Ses” CSC’den geçerken, “data” bileşeni PSC üzerinden geçmektedir. 4.5N tarafında sadece PSC teknolojisi olduğu için, “ses” ve “data” paket anahtarlama üzerinden geçmektedir.

4.5N ile CSFB (Circuit Switched Fall Back, Devre Anahtarlamalı Geri Çağırma) teknolojisi ortaya çıkmıştır. Bu teknoloji ile devre anahtarlamalı Voice/SMS’i desteklemeyen paket tabanlı bir IP ağı olan LTE; üzerine düşen Voice/SMS görevini 2N veya 3N şebekesine düşürmektedir(Qualcomm, 2012). CSFB Telekom Operatörleri için geçici bir çözüm olup, VoLTE ile tamamen LTE üzerinden ses taşıma işlemi yapılacaktır. SRVCC, (Single Radio Voice Call Continuity) ile VoLTE araması yapan bir müşterinin, 4.5N (LTE) kapsama alanı dışına çıktığı zaman herhangi bir 3N (W-CDMA) ağına sorunsuz geçiş yapması sağlayan (handower call flow 4.5N to 3N) teknolojisidir.

Bu bağlamda, 4.5N’de CSFB ve SRVCC teknolojilerinden dolayı “Ses” çağrıları 3N’ye düşmüş olup, mevcutta da 3N üzerinden “Ses” ile ilgili Hizmet Kalitesi bildirimleri alınmaktadır. VoLTE daha da fazla olgunlaşmasıyla birlikte, tüm “ses” çağrıları “veri” şebekesi üzerinden gerçekleşecektir. Bu nedenle hizmet kalitesi için 4.5N’de,  “veri” şebekesine yoğunlaşmak gerekmektedir.

iii. QoS-3: Ölçülebilen Hizmet Deneyimleri (MES, Measured Experience of Service)

Bu ölçüm yöntemi, gerçek zamanlı gerçek kullanıcı deneyimlerini (RT-QoE, Real-Time Quality of User’s Experience) yansıtmaktadır. Düzenleyici Kuruluşların ve Telekom Operatörlerinin “İnternet Hız Testi” projeleri buna örnek olarak gösterilebilir. Bu yöntemle son kullanıcılar; zaman ve mekândan bağımsız olarak, ilgili ülkenin tüm kapsama bölgelerinde, tüm teknolojilerde (2N, 3N, 4.5N), tüm telekom işletmecileri ve tüm mobil cihazları (Android, IOS ve Windows Phone) kullanarak hizmet kalitesi ölçümü yapabilmektedir.

Bununla birlikte, Kurumumuza ait “BTK İnternet Hız Testi” projesi ile mobil ve sabit internet kullanıcılarının gecikme, internetten veri indirme ve internete veri gönderme hızlarını ölçmelerini hedeflemektedir. Böylelikle, internet kullanıcıları farklı zaman ve konumlarda servis sağlayıcıları tarafından sunulan internet bağlantı kalitesini ölçmektedirler. Her ne kadar

bu projenin bacaklarından birisi son kullanıcı memnuniyeti olsa da, diğer bacağı Kurumumuz SİD’e ait görevlerden biri olan hizmet kalitesi ölçümlerinde; abonenin,  zaman, mekân, mobil cihaz, işletim sistemi ve teknoloji bağımsız (2N, 3N, 4.5N),  servis sağlayıcıları tarafından sunulan “veri” odaklı bağlantı kalitesini ölçebilmek; ilgili ölçümlerin raporlarını harita üzerinde görebilmektir Bu bağlamda, projenin uygulama ve sistem mimarisi ile veri modeli de bu amaç doğrultusunda tasarlanmıştır.

6. SONUÇ VE DEĞERLENDİRMELER

Çalışmada elde edilen sonuçlardan bazıları ve bunlara ilişkin değerlendirmeler aşağıda sunulmuştur:

• Bu çalışmalar ışığında “Hizmet Kalitesi”, “Kapsama Kalitesi” ile birlikte “Haberleşme Hizmetlerinin Sürekliliği” ve “Anlık Şebeke Kapasitesi” ölçülmesinin de faydalı olacağı değerlendirilmektedir.
• Hizmet Kalitesi ölçümlerinde, “SMS (Kısa Mesaj Servisi)”, “Voice (Ses)” ve “Data (Veri)” yanında, abonenin şebeke kaynaklı ulaşılıp ulaşılmaması bilgisini veren “Paging” mesajları da değerlendirmeye alınmalıdır.
• 4,5N Şebekesi “data” şebekesi olup, hizmet kalitesi bağlamında “data metrikleri” ’ne odaklanılması gerekmektedir.
• Hizmet Kalitesi ölçümlerinde “Sürüş Testi”, “Şebeke İstatistikleri” ile birlikte ilerleyen dönemlerde mutlaka “Gerçek Zamanlı Müşteri Deneyim İzleme (RT-CEM, Real-Time Customer Experience Monitoring)” bilgileri de alınmalıdır.
• Şebeke İstatistik (Network Statistics) ölçümleri ile ilgili tüm veriler Kurum tarafından, gerçek zamanlı olarak telekom işletmecilerinden alınmalı, merkezi bir yerde toplanmalı ve yine aynı şekilde gerçek zamanlı işleme, izleme ve denetim yapılmalıdır.
• Şebeke istatistikleri ölçümlerinin daha efektif olabilmesi için yerleşim yeri bazlı ölçüm değil de “cell throughput” bazlı ölçümler yapılmalıdır. Bu bağlamda;

• “Voice” için (2N/3N) LAC (Konum Alan Kodu, Location Area Code) bazlı,

• “Data” için (2N/3N) RAC (Yönlendirme Alan Kodu, Routing Area Code) bazlı,

• “Data” için (4.5N) TAC (İzleme Alan Kodu, Tracking Area Code) bazlı ölçümler yapılmalıdır.

• “DriveTest”’ler için en kötü (worst case) tüm senaryoları kapsayan standartlaştırılmış testler belirlenmelidir.
• 5N kapsamında, RSRP (Reference Signal Received Power, Referans Sinyalinden Alınan Güç), CINR (Carrier to Interference Plus Noise Radio, Taşıyıcı Girişim ile Gürültü Radyosu) ve Throughput değerleri ölçülmelidir.
• 5N teknolojisi kapsamında sahada bulunan e-nodeB’lerde tüm sektörler için cell throughput ve son kullanıcı (cell-edge end-user throughput) deneyimi ölçüm değerleri alınmalıdır.
• Sektörün aktörleri planlamalar yaparken sadece kapsama amacı gütmemeli, kapasite, kaliteli sinyal ve hizmet sürekliliği için de planlamalar yapmalıdır.
• Baz istasyonunun kaynak kullanımında, müşteri memnuniyeti ile can ve mal güvenliği açısından “ses” kapasitesinin “veri” kapasitesine göre her zaman üstünlüğü sağlanmalıdır.
• “Data” kalitesinin ölçümü için “Web Browser Testi”, “FTP Testi”, “Driving Test” ve “Uygulama Testleri” (OTT, Facebook, Twitter, Instgram) KPI’ları oluşturulmalıdır.
• Sinyalleşme ve RT-CEM verileri, büyük veri ve analitik destekli, DPI (Deep Packet Inspection, Derinlemesine Paket İnceleme) / Makine Öğrenmesi (Machine Learning) yöntemleri ile;

• 2N ve 3N teknolojiler için, SGSN (The Serving GPRS Support Node, Sinyalleşme GPRS Destek Düğümü) ve GGSN (The Gateway GPRS Support Node, Ağ Geçidi GPRS Destek Düğümü) CN bileşenlerinden,

• 4. 5N için MME (Mobility Management Entity, Mobilite Yönetim), SGW (Serving Gateway, Sinyalleşme Ağ Geçidi), PGW (Paket Data Network Gateway, Paket Veri Şebekesi Geçiş Kapısı) LTE CN bileşenlerinden, “Kullanıcı Bazlı” ve/veya “Servis Bazlı” paket filtreleme ölçümleri yapılmalıdır.

• İşletmelerin abonelerine ait deneyimleri ve hizmet kalitesini ölçen verilerinin bulut (cloud) kapsamında yurtdışındaki sunuculara gidip gitmediğinin kontrolü yapılmalı; bununla ilgili gerekli düzenlemeler ve önlemler yapılmalıdır.
• 5N üniteleri başlangıçta 4.5N şebekesi ile birlikte LTE Core üzerinde hibrit çalışacak olup, daha sonraki yıllarda tamamıyla 5N Core (EPC, Evolved Packet Core) üzerinde çalışacaktır. Bu bağlamda 5N’e hazırlık aşamalarında Kurumumuzun şimdiden, GSM İşletmecileriyle birlikte Ana Şebeke (EPC, LTE/5N Core) mimarisi ile 5G Radyo Şebekesi (5G NR, New Radio) üzerine “Hizmet Kalitesi”, “Kapsama Kalitesi”, “Anlık Şebeke Kapasitesi” ve “Haberleşme Hizmetlerinin Sürekliliği” üzerine çalışma yapması gerekmektedir.
• QoS-3 kapsamında, sağlıklı veri seti elde etmek için, abonelerin yaptığı hız testi ölçümlerinde kullanılan upload ve download veri miktarının ücretlendirmeden muaf tutulmasının (Policy Charging Rule Function) daha faydalı olacağı değerlendirilmektedir.
• Hizmet kalitesi, sürekliliği ve kapasitesi için, büyük veri ve analitik yöntemiyle, verilere dayalı olarak kendi başına karar üretme, alınan karara göre eyleme geçebilen veya ilgili kişilerin yorumlaması için yazılı ve/veya görsel rapora dönüştüren “otonom nesne”’ler ile verimlilik arttığı gibi, kaynak ve zaman etkin kullanılmaktadır. Böylelikle “bilgi yoğun işlere” daha fazla zaman ayrılacaktır.
• “Otonom nesneler” ‘in bir araya gelmesiyle, belirlenen fonksiyonların, görevlerin yerine getirilmesi için yapay zekâ yöntemleri ile “bilgi üretme ve karar verebilme” işlemlerini yapan, haberleşme şebekesi üzerinde bulunan diğer bileşenler ile etkileşim kurabilen, yönetebilen “yerli ve milli yazılım ve donanım bileşenler”, “akıllı makineler” üretilmelidir.
• Sanal – Gerçek Sistemler; “Büyük Veri ve Analitik” yardımıyla Mobil/Sabit haberleşme “Şebeke İstatistik Ölçümleri”, “Drive Test” ve “Gerçek Zamanlı Müşteri Deneyim İzleme“ ile alınacak olan gerçek-zamanlı veriler sanal ortama atılarak, gerçek sistemin bir dinamik kopyası oluşturulmalıdır. Sanal sistem üzerinden mobil/sabit haberleşme sistemi “izlemek”, “denetlemek” ve “yönetmek” imkânı sağlayacaktır. Haberleşme şebekesinin arıza, kapsama, kalite ve kapasite durumu uzaktan izlenebilecek ve gerektiği durumlarda müdahale edilebilecektir. Gerçek zamanlı veriler üzerinde işlemler yapmak, karar ve operasyonları daha sağlıklı hale getirecektir.

Bilişim Uzmanı Savaş ÇITLAK

7. KAYNAKLAR

Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu (BTK),  2017,  Birimler ve Görevleri,  https://www.btk.gov.tr/tr-TR/Birim-Gorevi/Spektrum-Izleme-Dairesi-Baskanligi  adresinden 02 Ekim 2017 tarihinde alınmıştır.

Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği (TOBB), 2016,  Akıllı Fabrikalar Geliyor, http://haber.tobb.org.tr/ekonomikforum/2016/259/016_027.pdf  adresinden 25 Eylül 2017 tarihinde alınmıştır.

3GPP, 2016, LTE Evolution and 5G,  ftp://www.3gpp.org/Information/presentations/presentations_2016/2016_10_LTE%20evolution%20and%205G.pdf  adresinden 11 Ekim 2017 tarihinde alınmıştır.

Mobile World Live, 2016, Vodafone – Huawei reach 20Gb/s speed in 5G trial, https://www.mobileworldlive.com/featured-content/top-three/vodafone-huawei-reach-20gbps-speed-in-5g-trial/ adresinden 10 Ekim 2017 tarihinde alınmıştır.

Ericsson, 2016, Internet of Things forecast, https://www.ericsson.com/en/mobility-report/internet-of-things-forecast adresinden 14 Ekim 2017 tarihinde alınmıştır.

Mapping of Broadband Services in Europe / TUV, 2017, European Commission’s project “Mapping study (phase II): Mapping of Broadband Services in Europe – SMART 2014/0016” https://www.broadbandmapping.eu/wp-content/uploads/2017/03/Mapping-of-Broadband-Services-in-Europe_T%C3%9CV-Rheinland.pdf  adresinden 30 Mayıs 2017 tarihinde alınmıştır.

Qualcomm, 2012, CSFB Performance, https://www.qualcomm.com/media/documents/files/4g-world-2012-csfb.pdf adresinden 5 Ekim 2017 tarihinde alınmıştır.